Uzmanı açıkladı: Dikkat nedir? Dikkati etkileyen faktörler ve çözüm yolları

Günümüzde dikkat dağınıklığı, en büyük sıkıntılardan biri haline gelmiş durumda. Bilhassa ebeveynler, çocuklarında dikkat eksikliğiyle karşılaştıklarında nasıl bir yol izlemeleri gerektiğini birden fazla vakit bilemiyor. Danışman Psikolog Sümeyye Üstün, dikkati etkileyen faktörleri ve bu duruma karşı uygulanabilecek tahlil yollarını açıklıyor. İşte ayrıntılar…

Dikkat en genel anlamıyla zihinsel bir faaliyetin odaklaşması olarak söylenebilir. Dikkatin 3 temel bileşeni vardır: Genel uyarılmışlık hali, seçicilik ve ağırlaşma.

Genel uyarılmışlık hali: Çevreye genel bir hassaslık ve farkındalık seviyesi ve uyarıcıları almaya hazır olma.

Seçicilik: Değerli ve hedefe uygun özellikleri araştırarak çevreyi tanıma.

Yoğunlaşma: Dikkati bir noktada ağırlaştırma ve dikkati sürdürme.

Peki, bu tariflerle ne demek isteniyor, birlikte bakalım:

Genel uyarılmış hali kavramından kasıt, temel olarak hazır oluşla ilgilidir. Çocuğunuz bu davranışı kazanmaya duygusal olarak hazır mı? Öğretmek istediğiniz bir davranış var. Bu, kağıtları çizgilerine nazaran kesmek de olabilir, düzgün yazmak, defter tutabilmek olabilir, imtihanları kazanmak, lise/üniversite kazanmak olabilir. Yahut bir objeyi bir yerden bir yere koymak, getirmek götürmek de olabilir. Çocuğunuz yeterli bir lise kazanmanın yahut üniversite kazanmanın ehemmiyetini duygusal olarak biliyor mu? Bu en temel ögedir. Şayet çocuğun içinde bu türlü bir kod yoksa siz özel hocalar da tutsanız, psikolog psikolog da gezdirseniz, öğrenme ve dikkati faal edemezsiniz. Öbür ögeler ise bilişsel ve motor hünerleridir. Duygusal hazırlığın yanı sıra, bilişsel ve motor marifetleri gelişimine uygun değilse de dikkati toplamak çocuklara çok sıkıntı gelir.

Seçicilik ise temelde çocuğun emel edindiği şeyle ilgilidir. İlgi alanı da diyebiliriz. Mesela bir ortama girdiğinizde birinci aklınıza gelen fikir ya da fark ettiğiniz obje ne oluyorsa, işte bu sizin seçici dikkatinizle ilgili bir şey. Bunlar sizin ferdî özelliklerinize ve gereksinimlerinize nazaran beyninizin algıladığı birinci objelerdir.

Yoğunlaşma denilen şey de, dikkati bir yere yönelttikten sonra orada sürdürebilmektir. 5 dakika, 10 dakika, 15 dakika, yarım saat, vb. Bu mühlet farklı şahıslar için değişebilmektedir.

DİKKATİ ETKİLEYEN UYARICI İLE İLGİLİ ÖZELLİKLER

Uyarıcının (uyarıcı dediğimiz şey öğretmek üzere ortama soktuğumuz şeydir. Örneğin okuma öğreniyorsa harfler uyarıcıdır, ya da daha soyut olarak örneğin hürmet öğretmek istiyorsak saygın olarak gösterdiğimiz şahıslar birer uyarıcıdırlar, üzere.) kimi özellikleri vardır.

– Nasıl göründüğüne dair fiziksel özellikleri vardır.

– Daha evvelden öğrendiğim öteki şeylere benziyor olması yahut hiçbir şeye benzemiyor olması üzere, zıtlık yahut benzerlikleri vardır.

– Tekrar edilen bir şey olup olmaması, dikkati etkileyen ve uyarıcıyla ilgili bir öteki özelliktir. Öğrenmede tekrar temeldir.

– Uyarıcının hareketi var mı yoksa sabit mi duruyor? Hareket halindeki uyarıcılar daha fazla dikkat çeker.

DİKKATİ ETKİLEYEN KİŞİSEL ÖZELLİKLER

Dikkati etkileyen bireysel özelliklerden birincisi, beklentilerdir. Kişinin olmasını istediği beklentiler, dikkatini etkileyecektir. Örneğin, ders çalışmasını istediğiniz lakin bir türlü çalıştıramadığınız bir çocuğunuz var. Çocuğun ferdî bir beklentiye sahip olması, derse olan dikkatini arttıracaktır (yüksek not aldığında konulan bir ödül yahut hoşlandığı arkadaşının ortamda olması, vb.)

İkincisi, geçmiş yaşantılardır. Bu kısım, çocukluğumuzdan beri hem ailemizden getirdiğimiz hem de başıma gelen dış olaylarla şekillenen kısımdır. Örneğin bir çocuk düşünün, kitap okuma alışkanlığı kazansın istiyoruz. Ancak bu çocuğun geçmiş yaşantısına baktığımızda ailesinde kitap okuyan biri yok. Çocuk kitap okuma bilgisini görsel olarak hafızasına almamış. Bu yaşantısal öğrenme, çocuğun bu alana dikkat vermesini tesirler. Öte yandan, geçmişte yaşanan travmatik tecrübeler de dikkati direkt etkileyebilmektedir. Örneğin, küçükken babası çok set bir adam olan ve şiddet uygulayan bir çocuğun, ona benzeyen ya da hatırlatan bir öğretmeni olduğunda orada öğrenme gerçekleştirmesi sıkıntı olabilir.

Üçüncüsü, ilgilerdir. Örneğin, bir çocuğun ailesinde spor yapan, istikrarlı beslenen biri olmasa da çocuğun bu türlü bir merakı oluşmuş olabilir. Bu da dikkatini daima onunla ilgili şeylerin çekmesini sağlar. Şayet çocuğunuzun bir merakı varsa (spor, sanat, aktiflik, küme çalışmaları, müzik söylemek, müzik yapmak, vs.) anne babaların bu merakını desteklemesi çok kıymetlidir. Zira beynindeki sinaptik bağlar bu halde gelişmeye devam ediyor.

Amerikalı bir nörobiyoloji uzmanı ve psikiyatrist Daniel Siegel’in çalışmaları gösterdi ki, insan beyni ergenlik devrinin sonuna kadar gelişmeye ve büyümeye devam eder. Ergenlik devrinde ise geliştirebileceği ilişkileri geliştirir, başkalarını de atar. Doğumdan itibaren her uyaranı beynine alan ve süratle öğrenen bebekler ve küçük çocuklar, büyüdükçe bu özelliği yavaşlar. Gittikçe beyin ekonomikleşmeye başlar. Bununla birlikte beyin, en çok yaptığı şeyler neyse onunla ilgili irtibatları fiyat, başkalarını atmaya başlar. Buna beynin miyelinleşme ve budama süreci denir. Bu sebeple çocuğun ilgi alanıyla ilgili işler yapması, beynin nöronal bağlarının gelişmesi için çok kıymetlidir.

Dikkati etkileyen ferdi özelliklerin sonuncusu, gereksinimlerdir. Şayet karnınız açsa burnunuza daima yemek kokuları gelir. Ramazanı hatırlayın. İnternette gezinirken güya bu kadar çok yemek görüntüsü karşınıza çıkmıyormuş üzere gelir. Tıpkı mantıkla çocuğunuza da bakabilirsiniz. Dikkatini nelere ağırlaştırıyor? Kızlarla yahut erkeklerle iletileşmeye mı? Ödevlerine mi? Arkadaşlarıyla vakit geçirmeye mi? Vb. Ancak bunu yaparken aklınızda şöyle bir soru olsun: Çocuğumun neye gereksinimi var? Örneğin 14 yaşında bir çocuk düşünelim. Bu çocuk dikkatini bir türlü derslerine vermiyor, ders çalışmak yerine de daima olarak karşı cinsle mesajlaşıyor diyelim. Bu sebeple de dikkatsizlikle ve tembellikle itham ediliyor olsun. Çocuğun yeni muhtaçlığına baktığımızda bu çocuğun aslında bir ergen olduğunu görürüz. Bir ergenin karşı cinsi keşfetme muhtaçlığı vardır. Kendisin sevilen bir erkek yahut bayan olduğunu manaya muhtaçlığı vardır. Kendine dair bu algıyı keşfetmeye gereksinimi vardır. O halde anne baba olarak bu gereksinimi görüp engellemeden, öteki türlü nasıl yapılabileceğinin yollarını keşfetmemiz ve göstermemiz değerlidir.

Sümeyye Üstün Ruhsal Danışman